Hiện tượng một hành tinh trong Hệ Mặt Trời được quan sát thấy đang lướt qua đĩa sáng Mặt Trời là điều rất hiếm gặp. Trái Đất của chúng ta là hành tinh thứ ba của Hệ Mặt Trời, vì thế chúng ta chỉ có thể quan sát sự việc như vậy xảy ra với hai hành tinh là Sao Thủy (Mercury) và Sao Kim (Venus). Ngày mùng 6 tháng 6 này, Sao Kim sẽ đi ngang qua đĩa sáng Mặt Trời, nếu bỏ lỡ bạn sẽ phải đợi tới 105 năm nữa để chứng kiến điều tương tự lặp lại.
Trung bình mỗi thế kỉ chỉ có 13 lần Sao Thủy lướt qua Mặt Trời (Mercury Transit), còn với Sao Kim (Venus Transit) thì còn hiếm gặp hơn nhiều. Cứ hơn một thế kỉ mới lại xảy ra một cặp, tức là hai lần diễn ra khá gần nhau. Điều này có nghĩa là chúng ta may mắn được chứng kiến trọn vẹn một cặp này mà lần đầu đã xảy ra vào năm 2004 còn lần tiếp theo là ngày ngày mùng 6 tháng 6 tới. Còn những người sinh ra ở thời điểm kém may mắn hơn, thì dù có thọ tới 100 tuổi cũng có thể chẳng thể thấy được bất cứ lần transit nào. Cụ thể lần tiếp theo cặp hiện tượng này (hai lần Sao Kim đi qua đĩa sáng Mặt Trời) xảy ra sẽ là năm 2117 và 2125) có nghĩa là ít nhất là 2 thế hệ nữa kể từ thời điểm này mới có thể thấy lại nó, nếu thời điểm này bạn chưa có con thì có nghĩa là ít nhất tới những năm cuối đời cháu nội/ngoại của bạn mới có thể chứng kiến nó.
Nói về tính hiếm hoi của sự kiện thì là như vậy, bây giờ chúng ta hãy quan tâm một chút tới ý nghĩa thật sự của nó.
Như chúng ta đã biết rằng Trái Đất là hành tinh thứ ba tính từ trong ra của Hệ mặt Trời, do đó chỉ có hai hành tinh nằm phía trong mới có khả năng chen vào giữa nó và Mặt Trời để hiện tượng nêu trên xảy ra. Giống như nhật thực xảy ra khi Trái Đất, Mặt Trời và Mặt Trăng nằm "gần như" thẳng hàng, thì hiện tượng này cũng vậy, nó xảy ra khi Trái Đất nằm thằng hàng với Sao Thủy hoặc Sao Kim (mà trong lần này là Sao Kim).
Sao Thủy quá nhỏ và mờ nhạt nên việc nó lướt qua đĩa sáng của Mặt Trời thường không gây được nhiều sự chú ý và nhìn chung khá khó khăn cho người quan sát không được hỗ trợ bởi các kính thiên văn hay các dụng cụ quang học tương tự. Ngược lại, Sao Kim là thiên thể sáng nhất trên bầu trời đêm (không tính Mặt Trăng), lí do đơn giản là nó là hành tinh gần Trái Đất nhất, vì thế độ lớn biểu kiến của nó khi quan sát trực tiếp từ Trái Đất cũng lớn hơn nhiều so với Sao Thủy, do vậy mà hiện tượng Sao Kim đi qua đĩa sáng Mặt Trời gây được rất nhiều sự chú ý.
Đối với các nhà khoa học, đây là hiện tượng được chú ý vì khi Sao Kim đi qua đĩa sáng Mặt Trời, nó cho họ một cơ hội tuyệt vời để quan sát các lớp khí quyển của hành tinh này vốn vẫn luôn là bí ẩn lớn đối với khoa học ngày nay.
Đối với người quan sát nghiệp dư, đáng tiếc phải nói rõ một sự thật rằng hiện tượng này ... chẳng có gì đẹp đẽ đối với người quan sát thông thường nhất là nếu như không có sự hỗ trợ của kính thiên văn. Tuy vậy, hàng nghìn, hay có thể là hàng vạn hoặc nhiều người hơn trên thế giới vẫn hết sức chú ý bởi tính "quý hiếm" của sự kiện này cũng như hi vọng chụp được những bức ảnh quý giá về nó. Bản thân tôi, tác giả của bài viết này tất nhiên cũng thừa nhận rằng đây thực sự là một sự kiện không nên bỏ qua, nó đáng giá hơn nhiều hiện tượng nguyệt thực một phần xảy ra trước đó khoảng 1 ngày mà ở Việt Nam vốn chỉ quan sát được một giai đoạn rất ngắn.
Các khu vực có thể quan sát
Hiện tưuowngj Sao Kim đi qua Mặt Trời kéo dài trong một khoảng thời gian không ngắn, do vậy chỉ một khu vực nhỏ trên thế giới bao gồm một phần của Nam Mỹ, Tây và Nam Phi là không có cơ hội quan sát do toàn bộ thời gian diễn ra sự kiện trùng với thời điểm ban đêm của khu vực này. Ngoài ra các vùng còn lại trên thế giói đều có thể quan sát được.
Khu vực quan sát lý tưởng nhất sự kiện này gồm Đông Âu, Đông Á và phía Tây của Bắc Mỹ. Khu vực Đông Nam Á trong đó có Việt Nam của chúng ta cũng có thể quan sát sự kiện này trong một thời gian dài, gồm toàn bộ buổi sáng ngày mùng 6 tháng 6 (từ khi Mặt Trời mọc cho tới gần giữa trưa).
Quan sát
Thời điểm cho người dân tại Việt Nam quan sát hiện tượng này là toàn bộ sáng ngày mùng 6 tháng 6 năm 2012, trong đó thời điểm ý tưởng nhất (khi Sao Kim đi sâu nhất vào đĩa sáng Mặt Trời) sẽ rơi vào khoảng 8h30 (lấy theo giờ Hà Nội). Càng gần trưa sự Mặt Trời sẽ càng lên cao và nắng gắt, do vậy người quan sát nên tranh thủ quan sát sự kiện này vào thời điểm sớm nếu có thể.
Để quan sát sự kiện này xin lưu ý các điểm sau:
1- Tuyệt đối không nhìn thẳng vào Mặt Trời bằng mắt thường hoặc qua các kính thiên văn, ống nhòm,
camera không được trang bị Sun filter (kính lọc sáng Mặt Trời)
2- Nhìn qua kính râm đen, phim hay mica đen ... không quá 10 giây liên tiếp và những thứ này không thể thay thế sun filter cho các thiết bị quang học
3- Cách an toàn nhất để quan sát hiện tượng này với người không có kính thiên văn hoặc kính không được trang bị sun filter như đã nêu là sử dụng các kính quan sát Mặt Trời (solar glasses), loại kính này hiện nay được cung cấp bởi một số địa chỉ trong nước, tuy nhiên người mua nên kiểm tra rõ xuất xứ cũng như kiểm tra kĩ chất lượng trước khi mua (có bị xước hay thủng để lọt sáng qua hay không...)
4- Khi đã chuẩn bị đủ để quan sát, xin lưu ý rằng đừng quá kì vọng vào hiện tượng này, tất cả những gì bạn có thể nhìn thấy bằng mắt đã có kính bảo vệ hay thậm chí qua các kính thiên văn nghiệp dư chỉ là một điểm đen di chuyển chậm trên đĩa sáng Mặt Trời. Chỉ đơn giản, nó là điều mà hơn 100 năm nữa mới lặp lại.
Tại Hà Nội, CLB Thiên văn học trẻ Việt Nam (VACA) sẽ tổ chức quan sát hiện tượng này với qui mô nhỏ. Chúng tôi xin thông báo lại trong vài ngày tới.
Đặng Vũ Tuấn Sơn (chủ tịch VACA)
